Hoos u dhaca Shilinka Somaliland: Lacagteen Adagi Qaadkay Gashaa
Shilinka Somaliland ayaa qiimihiisu doolarka hoos uga dhacay bishan – kasoo gaadhay heer hoose oo saamayn wayn ku yeeshay miciishada qutul daruuriga ah. Dadwaynaha ayaa hadal hayntooda ugu badnayid ahyid bishan hoos u dhaca shilinka Somaliland ku yimid iyo qiimaha miciishada ee kor u kacday. Qiima dhaca Shilinka Somaliland ayaa keentay helitaanka doolarka oo suuqyda ku yaraaday. Dadka ayaa arintaasi aad uga cadhooday, dawladana ugu baaqay inay xakamayso sicir bararka. Xukumada ayaa talaabo deg deg ah qaaday oo kor u qaaday qiimaha shilka Somaliland taasoo horseeday in badeecadaha kala duwanina qiimahoodu halkoodii hore ku soo noqdaan – Balse xaal waara ma noqon karaa fargalintaasi xukumadu suuqa xorta ah ku samaysay? Suaalaha kale ee maqaalkani u baxayo ayaa ah sixir bararka maxaa sababay? sideese loo xakamayn karaa? Yaase leh masuuliyadeeda? ma shacbiga Somaliland ee $850 Milyan ku qayila sanadkii ayaa leh? Mise waxa leh adeegyada Saadka iyo E-Dahab ee ay bixiyaan shirkadaha Telesom iyo Dahabshiil?
Dalkeena waxaa soo gasha lacag adag oo kooban oo si adag aynu u helo. Lacagta adag ayaa waxaynu ka helaa xoolaha nool ee aynu u dhoofino dalka Sacuudiga oo ah laf dhabarta dhaqaaleheena – lacagta adaga ee aynu ka helay xoolaha nool ayaa sanadkii tagay lagu qiiyasay inay ahayid $370 million. Dalkeena waxaa kale oo soo gasha sanadkii lacag gaahhaysa ilaa £1 billon oo ay qurba joogta reer Somaliland dalka soo galiyaan. Labadaa ilood ay ah ilaha ugu wayn uguna mihiimsan ee ay lacagta adagi inaga soo gasho. Lacagtaasi wata inoo surto galisa in aynu wax yaabaha qutul daruuriga ah dibada kala soo dagno. Nasiib darana wax walba dibada ayaynu kala soo degnaa oo bari adunyada haday wax ka dhacan, sida dagaalo iyo afooyin dabici ahiba dadkeenu gaajo iyo cuduro ayay u leedi doonaan.
Dhinaca kalena dalkeena waxaa qaadka oo kaliya inagaga baxda ilaa lacag ku dhaw $850 Milyan. Waxaa xusid mudan in cunida qaadka ay aad u kordhay 17 sano ee ugu dambeeyey sida shaxdan hoose ku xusan. Qaadka Ethiopia ayaa loogu magac daray mukhaadardka dahabiga ah ee Ethiopia. Qaadka Ethiopia ayay Somaliland u tahay suuqa ugu wayn – Ethopia ayaa ka heshay dhoofka ganacisga qaadka £850 million sanadkii. kastamka caashuuraha ee caalamiga ah ee Ethiopia ayaa xusay in sanadkii 2014/2015 Ethiopia cashuurta qaadka ay dawlada dhexe uga soo xerootay lacag dhan $270 million. Somaliland ay la xusay in sanadkaa ka heshay cashuurta qaadka 45 million (Jaraaidka Jamhuuriya ). Somaliland (Somalia) ayaa noqotay dalka kowaad ee Ethiopia ay ku tilmaamtay inuu yahay dalka ugu horeeya tobanka dal ee aduunka ee lacagta adage ee ugu badan ay ka hesho waxyaabaha ay dibada u dhoofiso.
| Badeeca | 1999/2000 | 2004/2005 | 2014/2015 |
| Qaadka | 15.7 Metric Tonne ($59.7 million) | 23,735.7 Metric Tonne | 45,000 Metric Tonne
($850 million) |
*Isticmaalka qaadka dibada ay Ethiopia u dhoofiso oo suqa ugu wayni yahay Somaliland ayaa kordhay 17 sano ee ugu dambeeyay 44,984,300 Kg.
In qaadka $850 milyon lacagteena adag ku baxdo waa wax aan la aqbali Karin. Dawladeenu waxay ay qaaday talabooyin ay kaga jawaabaysay xakamaynta sixir bararka oo qiimihi doolarka hoos u dhigay. Qaadka oo ah ka ugu wayn ee sixir bararka masuulka ka ah ayay la il duufay. Faragalinta ay dawlda ku qaaday suuqa xorta ay laga yaaba inay xakamayso sicir bararka wakhti kooban oo kaliya. Balse sixir bararka iyo badeecadaha qutul daruuriga ah oo la gooyn kari waaya daris bay inala ahaanaysa ilaa inta ay dawlad iyo dadwaynuhuba meel uga soo wada jeedsanayaan bad baadinta lacagta adage ee inagaga baxda qaadka. Qaadka ayaa dhig bax ku ah dhaqaalaheena oo lacagtii adagi ku baxdo.
Dhoofka xoolaha ee la joojiya ayaa qayb ka ahaa sicir bararka maadama aynu ku waayayno $370 million. Xukuumadana looga baahan yahay in aanay ka gaabin xakamaynta doolarka oo ay qaado talaabo kasta oo lagu ilaalinaayo qiimaha shilinka Somaliland. Adeegyada shirkadaha Telesom iyo E- Dahaab ayaan qayb wayn ka ahyn sixir bararka, waana adeegyo loo bahan yahay balse ay tahay in lagu hayo isha saamaynta ay ku leeyiin sixir bararka. Xukumadu waa in ay siyaasad cad ay ka yeelato xakamaynta sicir bararka . Qaadka ayaa ah dhaqaale burburka ugu wayn iyadoo lacagta adage ee dalka soo gasho ay tobankii kasta ee doolar todoba doolar qaadka ku baxdo (i.e. 70%). Sicir bararka ayaa waxaa ka masuul ah xakuumada iyo dadkeena ku qayila $850 milyan ee doolar sanadkii. Fargalinta xukumada ee suuqa xorta ahina anu noqonaynin mid wakhti dheer xakamaya sicir bararka ilaa inta aynu qaadka ay inagag baxayso badi lacagteena adag talo qarana anaynu ka lahayn.
Waa Qalinkii, Axmed Cabdi Ciise
axmedciise@gmail.com